Karbon ticaretinin piyasa aracı: ETS

Yeşil geçişte küresel ticarette rekabetçiliği etkileyebilecek önemli bir husus olarak karbonun vergilendirilmesini, bunun ne yollarla yapıldığını ve geleceğe yönelik çerçeveleri ihracatçı firmalar ile sık sık konuşur, tartışır olduk. Bu kapsamda, AB’nin Sınırda Karbon Düzenleme Mekanizması (SKDM) gündemimizde en çok yeri kaplayan karbon fiyatlandırma aracı oldu. Bunun önemli iki sebebi var: SKDM’nin raporlama fazının 2023 Ekim ayında başlayacak olması ve hala belirsizlikler içerdiğinden 2026’ya kadar sektör kapsamı, emisyon kapsamı gibi önemli genişlemeler olacağının belirtilmesi.

SKDM’deki karbon fiyatı değişikliklerini anlayabilmek için ETS’yi de anlayabilmemiz gerekiyor. Emisyon Ticaret Sistemi (ETS) iklim stratejileri kapsamında kullanılan piyasa araçlarından biri. Belli kurallara göre karbon alım satımı yapılan bir pazar. ETS’nin geliştirilme amacı, iklim krizine neden olan karbondioksit ve diğer sera gazları salımının azaltılması ve bunun için de şirketleri düşük emisyonlu üretim modellerine geçmeye teşvik etmek.

Biz SKDM’den ötürü yoğunlukla Avrupa Birliğinin ETS’sini mercek altına alıyoruz ancak günümüzde ETS mekanizmasını kuran, buna yönelik pilot çalışmalar yapan ve yakın zaman içinde ETS kurulumunu değerlendiren ülke sayısı gitgide artıyor. Bunun yanında, bir ülkede farklı eyaletlerde farklı ETS’ler de uygulanabiliyor. AB ETS dışında, halihazırda Kanada, Çin, Japonya, Yeni Zelanda, Güney Kore, İsviçre ve ABD’de ulusal veya ulus-altı ETS’ler çalışıyor veya geliştiriliyor. 2023 Ocak ayı itibariyle dünya genelinde yürürlükte olan 28 adet ETS var. En eski ETS 2005’te başlayan AB ETS ve şu an AB’deki emisyonların yüzde 38’ini temsil ediyor. Kapsadığı emisyon hacmi açısından en büyük ETS 2021’de başlayan Çin’in ETS’si ve şu an ülkedeki karbon emisyonlarının yüzde 40’ından fazlasına tekabül ediyor. 2023 yılında başlatılan son ETS’ler ise Avusturya, Karadağ ve Vaşington. Dünyada 28 adet işleyen ETS’ye ilave olarak 12 ETS değerlendirme ve sekiz ETS de geliştirme safhasında.

ETS’LER 15 YILDA 224 MİLYAR DOLAR GELİR SAĞLANDI

ETS kapsamında alınıp satılan karbon emisyon hacmi de gitgide artıyor. 2023 yılında küresel sera gazı emisyonlarının yüzde 17’sinin ticareti yapılıyor. Bu, 2005’te AB ETS’si kurulduğundaki hacmin 17 yılda üç katına çıktığını gösteriyor. Kapsanan emisyonların artmasında hem yeni ETS’lerin oluşturulması hem de yeni sektörlerin pazarlara eklenmesi etkili olmuş durumda.

ETS’lerin kapsadığı karbon artarken bu yolla elde edilen gelir de yükseldi. 2008’den beri ETS’lerden toplanan gelir 224 milyar Dolardan fazla. 2022 yılında ise ETS’lerden 64 milyar Dolar kadar gelir elde edildi. En büyük pay ise yaklaşık 40,8 milyar Dolar ile AB ETS’sine
ait. Ardından 7,6 milyar Dolar ile Birleşik Krallık; 6,7 milyon Dolar ile Almanya; 4 milyar Dolar ile Kaliforniya ve 1,3 milyar Dolar ile Yeni Zelanda ETS’leri geliyor. Ancak farklı ETS’lerde karbonun dolar bazındaki fiyatı farklı, dolayısıyla az evvel ETS gelirlerine göre verdiğim sıralama, alım satımı yapılan karbon emisyon hacmi ya da pazar büyüklüğü sıralaması olarak kabul edilmemeli. AB, Birleşik Krallık ve İsviçre’de karbon fiyatları yüksek; Çin, Japonya ve Kore’de görece daha düşük. ETS’lerde karbon pazarının büyüklüğünü “ton bazında kapsanan karbondioksit miktarına” göre değerlendirdiğimizde ise en önde Çin geliyor, ardından da AB.

Türkiye’de SKDM uyumu ve ETS geliştirilmesi 2023-2025 Orta Vadeli Programda yer alıyordu. Ulusal Emisyon Ticaret Sistemi’ne yönelik çalışmaların son aşamasına gelindiği ve pilot uygulamanın 2024 yılında başlayacağı ifade ediliyor.